Tytuł tego wpisu-poradnika jest jednocześnie tytułem warsztatu, jaki miałem przyjemność poprowadzić jako ambasador EPALE podczas III Forum Edukacji Dorosłych. Wyzwanie niemałe i wcale nie brak budżetu jest głównym hamulcem rozwoju. Od lat obserwuję, że naszą specjalnością jest strach przed rozpoczęciem robienia rzeczy teoretycznie skomplikowanych. Wynika to z tego, że na początku rzeczywiście nie wiemy jak kręcić filmy szkoleniowe, a jak już się dowiemy, to niemal automatycznie przyjmujemy założenie, że profesjonalizm musi być złożony i trudny.

No cóż, prawie zawsze musi – nie ma co ukrywać. Jednak kluczem jest dostarczenie sobie pewnych narzędzi na start, które pozwalają zrobić coś wartościowego nie dysponując (pozornie) niczym szczególnym. I na tej bazie, ćwicząc, ćwicząc, ćwicząc, robić rzeczy coraz lepsze. I w końcu – profesjonalne. Stąd też dziś wracam do warsztatu sprzed kilku dni i przypominam najważniejsze wnioski z niego.

Co może zrobić amator

Zawsze zakładam następujący plan na warsztaty:

1. Nauczymy się projektować film szkoleniowy

2. Poznamy techniki stosowane przez zawodowców

3. Nauczymy się stosować je we własnych kamerach

4. Nakręcimy własne filmy

5. Zmontujemy je

6. Dowiemy się co potrzeba, aby wejść na wyższy poziom

Moim zdaniem te sześć kroków jest w stanie przejść ze mną każdy, wyłączając jednostki wybitne w swej oporności (w niejednej grupie szkoleniowej się takie znajdą, ale u mnie na szczęście utra rzadko). Ten poradnik ma jednak pewien aksjomat: kręcimy za pomocą smartfona. Można dyskutować na temat sensowności takiego podejścia, bo oczywiście nie jest idealne i nie zawsze się sprawdza, ale jeśli akurat nie masz pod ręką pięciocyfrowego budżetu, ale za to masz przyzwoity telefon, to wydawanie pieniędzy na kamerę będzie nieuzasadnione. Dlaczego?

Czasem jestem pytany o to jaką kamerą polecam do… (i tutaj pada kwota, jaką pytający planuje wydać). Zazwyczaj jest to przedział między 3 a 5 tysięcy złotych czyli coś między tysiącem dolarów a tysiącem euro. Moja odpowiedź brzmi: kup to:

JVC GY-HM180E (zdjęcie ze strony producenta)

Bardzo przyzwoita kamera, najtańsza z tych, które mogą dać ci rzeczywistą przewagę nad dobrym smartfonem. Problem w tym, że kosztuje 7 tysięcy, a więc sporo więcej, niż założyliśmy. Myślę, że każdy, kto sporo operuje różnym sprzętem wideo ma w głowie swoją granicę oddzielającą produkty konsumenckie od prosumenckich i profesjonalnych, ale raczej trudno mnie będzie przekonać, że za mniej niż te 7-9 tysięcy można kupić coś, co sprawdzi się lepiej, niż dobry smartfon. Szczególnie, że zarówno w przypadku kamer, jak i telefonów – samo urządzenie to dopiero baza na której budujemy filmowy zestaw. W przypadku kamery można bez problemu dojść do takiej sytuacji:

Jeśli ktoś twierdzi, że statyw czy torba za 500 zł to nadużycie, to raczej nigdy nie zarabiał na życie filmując. O ile za 500 zł można wybrać dobry plecak fotograficzny, to w takiej kwocie trudno będzie kupić przyzwoity statyw. Mam nadzieję, że widać w czym rzecz – budżet na start skutecznie uniemożliwia nam rozwinięcie skrzydeł. Ponieważ granica profesjonalizmu ustawiona jest na pułapie kilkunastu tysięcy złotych, których zazwyczaj nie mamy. Lub przynajmniej nie powinniśmy mieć zanim nie udowodnimy sobie, że taka inwestycja ma szansę się zwrócić. Zamiast wydawać majątek, trzeba najpierw dowiedzieć się jak kręcić filmy szkoleniowe i praktykować tę wiedzę za pomocą tego, co mamy pod ręką.

Projektowanie

Wiele osób próbuje traktować kręcenie filmów jak coś, co można robić na wyczucie, oczekując następnie profesjonalnych efektów. Może jest tak dlatego, że obserwując zawodowych twórców często nie dostrzegamy ich warsztatu. Jest on zasłonięty przez ścianę drogiego sprzętu, a także nierzadko przez zblazowany wyraz twarzy. Kto był choć raz na planie jakiegoś serialu czy filmu na pewno zauważył, że nawet zastępca asystenta technicznego ma minę doświadczonego wyjadacza, który terminował u samego Kubricka, choć od niego zależy co najwyżej zwijanie kabli. W rzeczywistości jest tak, że pewne rzeczy działają, bo opierają się o wyćwiczone i ustandaryzowane metody, nawet jeśli ich nie widać.

Film szkoleniowy powinien więc opierać się o projekt, który będziemy skrupulatnie realizowali. Podczas warsztatów stosuję różne metody, różne wzory scenariuszy. Wszystko zależy oczywiście od celu nadrzędnego, jakim jest dopasowanie się do szerszego kontekstu, np. do kursu, którego nasz film będzie jedynie częścią. Niemniej jednak jest kilka czy kilkanaście ćwiczeń, które można wykonać już w pierwszych godzinach obcowania z materią filmową, a które są dosyć uniwersalne. Jedną z nich jest metoda 5 ujęć znana szerzej jako five shot sequence lub five shot method. Brak jest prawie zupełnie polskich opracowań na ten temat, więc jeśli ktoś chce poszerzyć swoją wiedzę, to najlepiej przeszukiwać sieć po tych anglojęzycznych hasłach. Twórcą metody jest dziennikarz BBC Michael Rosenblum, który opracował ją szkoląc dziennikarzy NY Times. Chodziło o to, żeby dać im uniwersalne narzędzie, które będzie proste niczym przepis na ciasto i działało tak samo dobrze po obu stronach oceanu.

Metoda sprawdza się świetnie tam, gdzie chcemy pokazać jak jedna osoba wykonuje daną czynność. Wygląda to mniej więcej tak:

Oto dwa przykłady ćwiczeniowe dla takiej metody:

Choć wydaje się to proste, a nawet banalne ćwiczenie, to jest bardzo przydatne ponieważ pozwala dostrzec kilka ważnych aspektów:

• rola planowania – film trzeba najpierw napisać, zanim się nagra. Jeśli ktoś się nie przygotuje na etapie scenariusza, to zazwyczaj ma kłopoty podczas kręcenia, bo wszystko zaczyna się komplikować;
• film jako opowieść – poszczególnymi ujęciami opowiadamy historię o bohaterze, którego filmujemy. Każda opowieść musi się odpowiednio snuć, więc przemyślenie poszczególnych ujęć ma duże znacznie. To doświadczenie przydaje się to później, gdy sami planujemy ilość i rodzaj ujęć.
• celowość filmu – w tym przypadku mamy na celu przedstawienie człowieka z dziennikarskiego punktu widzenia – konkretnie i zwięźle. Widzowie otrzymują odpowiedź na podstawowe pytania.

Czy ta metoda sprawdzi się w filmie szkoleniowym? Pewnie nie, bo każdy ma inne potrzeby, ale właśnie o to chodzi, żeby podczas warsztatów opracować własne metody – 7 ujęć Maczugi czy Dycha Kowalskiego. I następnie z tych metod korzystać podczas własnej pracy szkoleniowej czy rozwojowej.

Techniki filmowania

Dzięki wiedzy można też znacząco polepszyć własną technikę filmowania. Pisałem już kiedyś o tym tutaj, a także nakręciłem film z podsumowaniem…

…dlatego nie będę się powtarzał. Dodam tylko kilka istotnych elementów:

1. Ustaw odpowiednio kamerę – szczególnie rozbudowane aplikacje do filmowania mają dużo ciekawych ustawień. Można dzięki nim osiągnąć oszałamiające efekty, ale trzeba nad nimi panować. Takie parametry jak czułość ISO, prędkość migawki czy rozmiar przesłony nie powinny nikogo zaskakiwać. Niestety, w ferworze nagrywania łatwo coś przegapić.
2. Upewnij się, że obiektyw jest czysty – banał, ale prawdziwy.
3. Filmuj w sekwencjach – „ograj” daną scenę, zanim przejdziesz do następnej. Jeśli masz szczegółowy scenariusz, to dobrze, ale nie bądź jego niewolnikiem. Kilka dodatkowych ujęć nie zaszkodzi, a może okazać się zbawieniem podczas montażu.
4. Kontroluj miejsce na nośniku i stan baterii – w zasadzie power bank to konieczność.
5. Nie używaj zoom-u – chcesz coś pokazać z bliska, to podejdź. Zoom wpływa na jakość, ale jest też po prostu nieestetyczne.
6. Rób proste, czyste ujęcia – zwracaj szczególną uwagę na to, aby w kadrze nie znajdowały się żadne rozpraszające widza elementy. Nie ma miejsca na przypadek.
7. Włącz tryb samolotowy – niejedno doskonałe ujęcie można stracić, gdy zadzwoni telefon.
8. Sprawdź ekspozycję i ostrość – te dwa parametry są najważniejsze. Balans bieli można poprawić podczas montażu, ale nieostre ujęcie już do niczego się nie przyda.
9. Doświetlaj ludzi, którzy się wypowiadają do kamery – naturalnie lub sztucznie. Doświetlona twarz wygląda lepiej. Czasem warto ustawić mówiącą osobę przodem do okna i to już daje bardzo wiele.
10. Jeśli nie masz statywu – sam bądź statywem. Trzymaj telefon stabilnie, dwoma rękami i nie wykonuj gwałtownych ruchów.

Trudno tutaj streścić wszystkie istotne elementy techniki filmowania, ale mniej więcej na tym się to opiera. Szczególnie dobre efekty przynosi oczywiście praktyka, jako nieodzowny element każdych warsztatów.

Kręcimy!

Wiemy jak kręcić, ale warto też dowiedzieć się czym. Niby pytanie bez sensu, ponieważ ustaliliśmy, że telefonem. Tyle, że telefony mają bardzo zróżnicowane oprogramowanie służące do tego celu. Jednym z problemów są ograniczenia, które nakładają na proces filmowania domyślne programy zainstalowane w telefonach. Dotyczy to choćby dostępu do poszczególnych ustawień (jest to niemożliwe lub bardzo utrudnione) oraz samych parametrów filmowania. W większości wypadków podczas warsztatów pokazujemy działanie migawki, przesłony, czułości i innych ustawień na przykładzie aplikacji Cinema FV-5 Lite. Jest dostępna bezpłatnie, a jej zaletą jest to, że gdy komuś nie wystarczy wersja podstawowa (lite), to za 10 złotych może uruchomić wersję pełną. W tym wypadku wszystkie nastawy mamy pod ręką (a w zasadzie pod palcem), więc można uczyć się filmować szybko i sprawnie. A co najważniejsze – z wykorzystaniem różnych technik, a nie jedynie w trybie automatycznym.

Tak wygląda rzeczywistość przez wizjer aplikacji Cinema FV-5. Większość ważnych ustawień mamy bardzo łatwo dostępne bezpośrednio na ekranie głównym. Możemy więc cały czas dobierać i kontrolować parametry.

I tutaj ponownie – trening czyni mistrza. Dobrze jest mieć w aplikacji coś takiego jak histogram, ale trzeba jeszcze umieć z niego skorzystać, co wymaga zdobycia odpowiedniej wiedzy i wykonania kilku ćwiczeń. W praktyce więc sprawa wygląda zawsze tak samo. Tylko świadomość korzystania z danego narzędzia pozwala robić to dobrze.

Na rynku jest oczywiście dużo więcej narzędzi do filmowania, a to jest jedynie przykładem z którego często korzystam. Wszystko zależy jednak od bardzo wielu czynników, a przede wszystkim od tego jakimi telefonami dysponują uczestnicy.

Postprodukcja

Jedną z generalnych zasad, które przyjmujemy podczas warsztatów jest wykonywanie całego procesu produkcji filmu w telefonie. Na proces składa się też montaż, więc nie pozostaje nam nic innego, jak i tutaj znaleźć odpowiednie narzędzie. Na hasło video editor znajdziemy wiele odpowiedzi. Większość z nich to jedna półautomatyczne proste kreatory, które nadają się co najwyżej do szybkiego stworzenia filmiku na Instagrama. Nie ma w tym nic złego, osobiście wierzę, że za kilka lat takie programy oparte o sztuczną inteligencję i uczenie maszynowe będą doskonałymi montażystami, zdolnymi zastąpić w niektórych przypadkach człowieka. To jednak jeszcze nie ta epoka. Nam chodzi o możliwość pełnej kontroli nad materiałem. Do ćwiczeń wybieram różne programy, ale coraz częściej pada na FilmoraGo. Dlaczego:

• ma bardzo wiele możliwości edycji, włączając w to choćby dodawanie napisów, plansz, dogrywanie komentarzy głosowych i wiele, wiele innych. O przycinaniu ujęć nawet nie wspominam, bo to oczywiste;
• występuje w wersji na Androida i na iOS;
• wersja bezpłatna jest bardzo funkcjonalna, a wersja płatna to jedynie 10 zł płatne jednorazowo;

Warto zerknąć na poniższą prezentację i nie zrażać się, że program jest reklamowany jako bardzo efekciarski. Mnie też to na początku odrzucało, ale w rezultacie dałem się przekonać i naprawdę polecam:

Możemy oczywiście używać telefonu jedynie jako kamery i montaż przeprowadzić w komputerze, ale w wielu przypadkach jest to trudniejsze. O ile w miarę łatwo ustalamy z uczestnikami warsztatów jakimi telefonami dysponują i czego możemy się spodziewać, tak komputery to zupełnie inna para kaloszy: różne systemy operacyjne, generacje laptopów, możliwości licencjonowania itd. Kto jednak dysponuje błogosławieństwem wyboru, tego zachęcam do skorzystania z tego oprogramowania, bo bardzo dobre i za darmo.

Wchodzimy na wyższy poziom

Telefon to jedynie kamera i aby uzyskać bardziej profesjonalny efekt pewne rzeczy można, a nawet trzeba poprawić. Najważniejsze z nich to:

1. Stabilizacja – może to być prosty rig, a więc rodzaj ramki na telefon, która ułatwia chwyt, a nawet gimbal czyli ruchoma głowica. W jednym i drugim wypadku efekty będą widoczne gołym okiem. Budżet: od kilkudziesięciu do kilkuset złotych.
2. Dźwięk – zewnętrzny mikrofon to podstawa, bo ten wbudowany w telefon jednak jest zoptymalizowany do rozmów, a nie do nagrań. Mikrofony są bardzo różne – do kierunkowych po krawatowe, ale trudno o rozwiązania uniwersalne. Złota zasada: szkoda pieniędzy na mikrofon za 10 czy 20 zł. Jeśli ma być słychać różnicę, to trzeba wyłożyć co najmniej 80 zł. Trzeba się też upewnić, że mikrofon jest wyposażony we wtyk TRRS (który wygląda niemal tak samo, jak zwykły mini-jack słuchawkowy), ponieważ bardzo wielu sprzedawców nie zdaje sobie sprawy z różnicy i sprzedają mikrofony do telefonów, które się do nich kompletnie nie nadają.
3. Światło – mała nakamerowa lampka oparta o diody LED to wydatek kilkudziesięciu złotych. Obowiązkowa przy nagrywaniu gadających głów, bo dobrze jest doświetlić twarz, a w szczególności oczy.

Po nakręceniu kilku epizodów każdy tele-filmowiec (smart-filmowiec?) sam zbuduje sobie zestaw niezbędnych akcesoriów. Chciałem tylko wyraźnie podkreślić, że czasem można zacząć od podstaw i próbować:

Prosty zestaw z jednego z chińskich sklepów. W tej cenie otrzymujecie wszystko to, co na zdjęciu (z wyjątkiem iPhona;)).

Mam nadzieję, że udało mi się przybliżyć nieco temat warsztatów Jak kręcić filmy szkoleniowe (w wersji angielskiej prowadzone jako: Smartphone filmmaking – brzmi lepiej, prawda?), a przede wszystkim pokazać, że na wszystko jest metoda i każda, z pozoru skomplikowana czynność, w istocie złożona jest z szeregu usystematyzowanych działań. I to różni tych, którzy kręcą, od tych, którzy by chcieli, ale tego nie robią.